Txomin Letamendi gudaria 1950ean torturapean hil zutela salatu dute Justiziaren aurrean

Josu Mugica Ayestaranen kasua uztailean salatu ondoren, Euskal Herriko Giza Eskubideen Behatokiak (GEBehatokiak) bigarren salaketa bat aurkezteko ekimenaren berri eman du. Kasu honetan, Txomin Letamendi Muruaren kasua da, zeinaren bidez familiak kereila aurkeztu baitu Donostiako epaitegian gizateriaren aurkako delituengatik. Konkretuki, "polizia frankistak berarekin egindako tortura fisiko eta mental larriengatik, eta heriotzara eraman zuten espetxe-baldintza penagarriengatik", zehaztu dutenez.

Kereila gaur, hain zuzen ere, hil zela 74 urte bete bezperan aurkeztu da. Txomin Letamendi Murua Bilbon jaio zen 1901ean, eta bertan garatu zuen bere musikari ibilbidea hainbat bandatan eta Bilboko Orkestra Sinfonikoan. Gerra Zibilean gudarien komandantea izan zen, eta Bizkaiko hiriburua erori ondoren Parisera erbesteratu behar izan zuen.

Bertan, Euskal Informazio Zerbitzuekin kolaboratu zuen Jose Antonio Aguirre lehendakariaren agindupean. Bertan ezagutu zuen Karmele Urresti ondarrutarra, erizaina eta Eresoinka abesbatzako kidea, eta berarekin, naziak Parisera sartu ondoren, Venezuelara erbesteratu zen.

Hiru urte geroago, Aguirre lehendakariak berariaz eskatu ondoren, Euskal Herrira itzuli ziren, Informazio Zerbitzuetan lanean jarraitzeko, eta, horrela, frankismoaren aurkako erresistentzian sartu ziren. 1946an atxilotu zuten Donostian, eta baldintzapean aske utzi ondoren, hurrengo urtean berriro atxilotu zuten Bartzelonan.

Gerra-kontseiluaren menpe, bost urteko zigorra ezarri zioten matxinadarako konspirazio-delitu batengatik. Guadalajarako espetxean zuen narriadura fisiko eta psikikoak azkartu egin zuen aske uztea, eta bi hilabete geroago hil egin zen, 1950eko abenduaren 20an, Madrilen, Juan anaiaren zaintzapean zegoela.

Gertakari horiek, "zalantzarik gabe, gizateriaren aurkako krimenak dira, preskribaezinak eta amnistiaezinak, Memoria Demokratikoari buruzko 20/2022 Legeak Nazioarteko Zuzenbideaz gain aitortzen duen bezala", azaldu du GEBehatokiak.

Hala ere, Behatokiaren hitzetan, "epaitegiek entzungor egiten diote lege horri, Amnistiari buruzko 46/1977 Lege aurrekonstituzionalera makurtuz eta kereilak eta haien errekurtsoak ezetsiz, ikerketa ukatzeko eta, hala badagokio, kriminal frankistei epaiketa egitea ukatzeko".

Behatokiak kritikatu duenez, "40ko eta 50eko hamarkaden amaieran eskubide-urraketa oso larriak jasan zituzten frankismoaren biktimak bereziki babesik gabe daude: gerrako eta gerra ondoko biktima zuzenei aitortza eta kalte-ordaina emateko dekretuek ez zituzten jaso".

Estatuaren biktimek eta haien familiek justizia eta erreparazioa lortzeko aurkitzen dituzten zailtasunez jabetuta, GEBehatokiak berretsi egin du "inpunitatea, estatu-aparatuen egileen estaltzea eta sistema judizialaren inhibizioa frogatzeko ahal diren ekintza guztiak egiteko borondatea", gertakariak ikertzeko, erantzukizunak ezartzeko eta biktima horiei justizia emateko.