Josu Martinez: "Euskara jendearen XX. mendea kontatu nahi izan dut"

Josu Martinezek eta Donostiako Zinemaldiak luzatu egingo dute, aurten, aspaldidanik lotzen dituen harremana. Martinezek 2009an aurkeztu zuen bere lana lehenengoz zinema jaialdian (Itsasoaren alaba), eta 1986an Bilbon jaiotako zinemagile eta ikertzailearen hainbat lan gehiago aukeratu dituzte harrezkero Zinemaldian proiektatzeko.

Aurten, bi lan aurkeztuko ditu Josu Martinezek Donostiako Zinemaldian, Zinemira euskal zinemari eskainitako sailean, Irizar sarirako lehian gainera. Bata Bizkarsoro da, Baigorrin jasotako eta bertako herritarrekin auzolanean pantailaratutako bost istorio global biltzen dituen film luzea, zeinak hizpide baitu 1914tik 1982ra Euskal Herriko herri txikietako biztanleen ahotan euskara nagusi izatetik erdara nagusitzera izan zen lerratzea. 

Horrez gain, Mirande. Film bat egiteko zirriborroa lana ere aukeratu du Zinemaldiak, aurtengo edizioan erakusteko. Jon Mirande idazlearen bizitzan eta literaturgintzan sakontzen du Josu Martinezen film horrek, idazlearen esanen (Peio Berterretxe aktoreak biziberritzen du) eta hainbat aditu (Joseba Sarrionandia, Itxaro Borda, Amaia Elizalde…) eta senideren lekukotasunen bidez eta haren jarrera nazizaleari itzuri egin gabe.

Martinezekin hitz egin dugu.  

Bi film besapean dituzula iritsi zara aurten Donostiako Zinemaldira. Nolakoa izan da bi lan hauek sortzeko eta egiteko prozesua?

Bi lanen garapena oso diferentea izan da. Bizkarsoro herri proiektu bat da, berezia mamian, baina baita forman ere. 2018tik, zatika joan gara osatzen, urtero atal bat eginez.

Mirande-ren kasuan, berriz, filma aspalditik genuen bukatua. Hasieran, nire asmoa joan den urte hondarrean estreinatzea zen, orduan bete baitziren 50 urte Jon Mirande hilik agertu zela, Parisko bere apartamentuan. Baina Zinemaldiko zuzendaritzako kideek ikusi zuten, asko gustatu zitzaien eta esan ziguten interesatuta zeudela filmarekin. Hala, erabaki genuen orain arte zain egotea estreinatzeko.

Harreman sendo eta zaharra duzu Donostiako Zinemaldiarekin. Zer funtzio betetzen du Zinemaldiak euskal zinemagintzan eta euskal zinemaren industrian?

Arrazoi duzu, bai. 2009an egon nintzen lehen aldiz, Itsasoaren alaba dokumentalarekin, eta, ordutik, hamar film aurkeztu ditut bertan, oker ez banago. Egia esan, ni ez naiz oso festibalzalea, sarao eta horrelakoetan ibiltzekoa, baina lan bat bertan aurkezteak, dudarik gabe, ikusgarritasun handia ematen dio zure filmari; bereziki, nik bezala film ttipiak egiten ditugunontzat aukera ederra da.

Zentzu horretan, xantza handia da Euskal Herrian halako zinemaldi handi bat izatea eta lurraldeko sortzaileen lanarekiko sentsiblea izatea.

Hala ere, pentsatzen dut badagoela suerte horretan nolabaiteko tranpa bat ere. Esan nahi dut: urtean astebetez, ematen du mundu guztia izugarri zinemazalea dela eta mundu guztiak ikusi nahi dituela filmak, eta gero, urte osoan zehar, erabat desagertzen da hori, zeresanik ez euskarazko lanekin.

Durangoko Azokarekin gertatzen den bezala, urteroko dosia dela ematen du. Jainkoak libra gaitzala itxurakerietatik.

Nola bizi izaten duzu Zinemaldia, bertan filmen batekin parte hartu zein ez, eta nola bizi nahiko zenuke aurtengoa?

Nire filmen aurkezpenetara joango naiz, besterik ez. Bestela ere, badut aski lan, aita lanetan eta EHUko irakasle lanetan.

Nolanahi, gogoa dut, noski, estreinaldi momentu hori jendearekin bizitzeko. Bizkarsoro filmarentzat, adibidez, jende andana etorriko da Baigorritik, gaitero eta guzti... Eta herritarrekin momentu hori partekatzea ederra izango da.

'Bizkarsoro'

Bizkarsoro film horretan, bost argazki atera dizkiozu XX. mendeari, tarte horretan Euskal Herriko hainbat eta hainbat herritako biztanleen ahotan euskaratik erdarara izandako lerratzearen arrazoiak azaldu nahian. Zergatik aukeratu dituzu bost une jakin horiek?

Novecento-n Bertoluccik langile mugimenduaren XX. mendeko historia kontatzen zuen bezala, nik euskara jendearen XX. mendea kontatu nahi izan dut; ez euskararen historia, ezpada euskaldunena: nola hiltzen den hizkuntza bat.

Oraindik ere, asko entzuten da Euskal Herrian euskara ezinbestean hiltzen ari dela, amatxi zahar baten heriotza naturala balitz bezala. Eta nik erakutsi nahi izan dut ezetz, heriotza programatu eta planifikatu bat dela, izatekotan, euskararena (oraindik bizi baitugu!).

XX. mende hasieran, euskal herri ttipi askotan, oraindik ere erdara gailendu gabe zegoen; mende bukaerarako, ordea, egoera guztiz iraulia zen. Zer gertatu da tarte horretan? Bi gerra, eskolatze derrigorrezkoa, klase borroka, presio soziala... Nazio eraikuntza bat, hots (frantziar nazioaren eraikuntza).

Bizkarsoroko lantaldea, Zinemaldiko Euskal Zinemaren Galan.

Atzera begiratzen du Bizkarsoro filmak, memoria ariketa gisa. Zer betebehar izan lezake zinemak, zure ustez, herri baten memoriaren gordailu eta elementu gisa? Ulertzen duzu zinemagintza mundua azaltzeko funtziotik kanpo?

Ez dakit. Niri pentsatzen laguntzen didaten filmak gustatzen zaizkit. Hori baino gehiago, ez naiz ausartzen esatera.

Mundua aldatzen laguntzen ote duen zinemak? Ez dut uste. Nire ustez, mundua, pantailak itzalita alda daiteke, aldatzekotan.

Adierazpide garestia da zinema, eta bertikal samarra batzuetan, baina "herriaren ahotik jaso eta herriaren begietatik kontatua" da Bizkarsoro. Nolakoa izan da Baigorriko biztanleekiko harremana eta lankidetza?

Pentsa ezazu: 1.000 biztanle inguruko herria da Baigorri, eta 200 bat herritarrek parte hartu dute filmean, dela kamera aurrean edo atzean. Herri proiektua izan da hasieratik, auzolanean egina eta herrigintzari oso lotua.

Batetik, lantalde osoa euskalduna izan da, osoki euskaraz lan egin dugu kamera atzean, eta saiatu gara elkarrekin lanean jartzen Hegoaldetik etorritako puntako profesionalak eta Iparraldeko herritarrak, zineman lehen urratsak ematen ari zirenak, amateurrak edo sinpleki zaleak.

'Bizkarsoro' filmatzeko lanak

Modu horretan, euskaraz, Hegoaldekoek Iparraldekoak formatu dituzte, eta Iparraldean zinema egiten hasteko urrats bat eman dugu horrela. Eman dezagun, Izaskun Urkijo arte zuzendariak urtez urte laguntzaile berdinekin jardun du, eta pertsona horiek formatu ditu... Ofizioa erakutsi die. Hori izugarri ederra izan dela iruditzen zait.

Beste alde batetik, errealitatetik oso hurbil ibili gara etengabe. Nahi baduzu, dokumentaletik ere baduen filma da Bizkarsoro. Hor kontatzen dena lekukotza errealetatik bildu dut osoki, eta aktoreak ia denak herritarrak izan dira, ez-profesionalak eta beren burua errepresentatzen aritu direnak, edo haien aitatxi-amatxi eta aita-amena, Baigorriko Ikastolako haurrak bezala...

Horrek guztiak, pentsatzen dut, inpresio handia eragin du haiengan, pertsona askori sakon eragin die filmean parte hartzeak. Eta esango nuke egiazkotasun horrek pantailan ere uzten duela arrastoa.

Bestalde, Miranderen figura polemikoari begiratzen dio Mirande. Film bat egiteko zirriborroa lanak, eta idazleari berari eman diozu hitza, bere bizitzan zehar han-hor-hemen idatzitakoak bilduta. Zergatik?

Mirande aspalditik interesatzen zait. Idazle izugarria iruditu zait beti, baina, horren gainetik, esango nuke beti gailendu direla hari buruz esaten diren gauzak. Oro har, akusazioak, edo kondenak, eta halakoak. Nazia ote zen, pedofiloa, ez dakit zer...

Orduan, pentsatu nuen interesgarria izango zela Miranderi berari ematea hitza, Miranderi entzutea.

Peio Berterretxe da Mirande kamera aurrean. Nola landu duzue papera, Miranderen gaineko ikus-entzunezko horren material gutxi izanik?

Peio Berterretxe punta-puntako aktorea da, Parisen goi mailako ikasketak egina eta Comedie Française konpainian ibilia.

Euskal Herrira itzuli zen, duela bizpahiru urte, eta ikusi nuen mementotik pentsatu nuen Mirande gorpuzteko pertsona izan zitekeela. Gero beste ideia batzuk izan nituen buruan, Miranderekiko antz handiagoa izan zezakeen norbaiten bila, anonimo baten bila... Baina hasierako intuizio hartara itzuli nintzen azkenean, eta, nire ustez, zorionez.

Finean, Peio ez da Jon Mirande, ez dugu fikzio klasiko batera jokatzen film honetan, ez dugu jokatzen "antzekotasunera". Dispositibo filmiko bat sortzen dugu, halako artefaktu brechtar bat, Miranderen hitzak entzun ahal izateko, eta, haien bidez, nolabait, Mirande.

Miranderen obra nola irakurtzea eta nondik hastea gomendatzen duzu?

Mirande asko daude. Eta bere obra, laburra izanik ere, aberatsa da.

Mirande poeta gaitza zen, ipuingile aparta, eta pentsalaria ere (bere pentsamendu eztabaidagarri horrekin). Bakoitzak aurkituko du bere Mirande.

Nik esango nukeena da agian interesantea dela ikas dezagun Mirandez (eta, oro har, literaturaz, zinemaz, arteaz) gozatzen, derrigor testuarekin ados egon beharrik gabe.